سوره فجر آیات 30 – 1

تفسیر نمونه : سوره فجر آیات 30 – 1

تفسیر نمونه ج : 26ص :437

( 89 )سوره فجر این سوره در مکه نازل شده و داراى 30 آیه است

تاریخ شروع 3 رمضان المبارک 1407

تفسیر نمونه ج : 26ص :438

محتوى و فضیلت سوره فجر

این سوره همانند بسیارى دیگر از سوره‏هائى که در مکه نازل شده داراى آیاتى کوتاه ، تکان دهنده ، پر طنین ، و توأم به انذارهاى فراوان است.

در بخش اول این سوره به سوگندهاى متعددى برخورد مى‏کنیم که در نوع خود بیسابقه است ، و این قسمها مقدمه‏اى است براى تهدید جباران به عذاب الهى .

در بخش دیگرى از این سوره اشاره‏اى به بعضى از اقوام طغیانگر پیشین مانند قوم عاد و ثمود و فرعون و انتقام شدید خداوند از آنان کرده است ، تا قدرتهاى دیگر حساب خود را برسند.

در سومین بخش این سوره به تناسب بخشهاى گذشته اشاره مختصرى به امتحان و آزمایش انسان دارد ، و کوتاهى او را که در اعمال خیر به باد انتقاد مى‏گیرد.

در آخرین بخش این سوره به سراغ مساله معاد و سرنوشت مجرمانو کافران ، و همچنین پاداش عظیم مؤمنانى که صاحب نفوس مطمئنه هستند مى‏رود.

در فضیلت تلاوت این سوره ، در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) مى‏خوانیم : من قرأها فى لیال عشر غفر الله له و من قرأها سائر الایام کانت له نورا یوم القیامة : کسى که آن را در شبهاى دهگانه ( ده شب اول ذى الحجة ) بخواند خداوند گناهان او را مى‏بخشد ، و کسى که در سایر ایام بخواند نور و روشنائى خواهد بود براى روز قیامتش.

و در حدیثى از امام صادق (علیه‏السلام‏) مى‏خوانیم : سوره فجر را در هر نماز واجب و مستحب بخوانید که سوره حسین بن على (علیهماالسلام‏) است ، هر کس آن را بخواند با حسین بن على (علیهماالسلام‏) در قیامت در درجه او از بهشت خواهد بود .

تفسیر نمونه ج : 26ص :439

معرفى این سوره به عنوان سوره حسین بن على (علیهماالسلام‏) ممکن است به خاطر این باشد که مصداق روشن نفس مطمئنه که در آخرین آیات این سوره مخاطب واقع شده حسین بن على (علیهماالسلام‏) است ، همانگونه که در حدیثى از امام صادق (علیه‏السلام‏) ذیل همین آیات آمده است.

و یا به خاطر اینکه لیالى عشر ( شبهاى دهگانه ) یکى از تفسیرهایش شبهاى دهگانه آغاز محرم است که رابطه خاصى با حسین بن على (علیهماالسلام‏) دارد .

و به هر حال اینهمه پاداش و فضیلت از آن کسانى است که تلاوت آن را مقدمه‏اى براى اصلاح خویش و خودسازى قرار دهند.

تفسیر نمونه ج : 26ص :440

سوره فجر.

سورة الفجر

بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ الْفَجْرِ(1) وَ لَیَالٍ عَشرٍ(2) وَ الشفْع وَ الْوَتْرِ(3) وَ الَّیْلِ إِذَا یَسرِ(4) هَلْ فى ذَلِک قَسمٌ لِّذِى حِجْرٍ(5)

ترجمه:

بنام خداوند بخشنده مهربان

1 -به سپیده دم سوگند.

2 -و به شبهاى دهگانه.

3 -و به زوج و فرد.

4 -و به شب هنگامى که ( به سوى روشنائى روز ) حرکت مى‏کند سوگند ( که پروردگارت در کمین ظالمان است ) .

5 -آیا در آنچه گفته شد سوگند مهمى براى صاحبان خرد نیست ؟!

تفسیر نمونه ج : 26ص :441

تفسیر : به سپیده صبح شما سوگند!

در آغاز این سوره به پنج سوگند بیدارگر اشاره شده : نخست مى‏فرماید : قسم به فجر و شکافتن پرده سیاه شب ( و الفجر).

و قسم به شبهاى دهگانه ( و لیال عشر).

فجر در اصل به معنى شکافتن وسیع است ، و از آنجا که نور صبح تاریکى شب را مى‏شکافد از آن تعبیر به فجر شده است ، و مى‏دانیم فجر بر دو گونه است کاذب و صادق .

فجر کاذب همان سپیدى طولانى است که در آسمان ظاهر مى‏شود و آن را تشبیه به دم روباه مى‏کنند که نقطه باریک آن در طرف افق است و قاعده مخروط آن در وسط آسمان.

فجر صادق از همان ابتدا در افق گسترش پیدا مى‏کند ، صفا و نورانیت و شفافیت خاصى دارد ، مانند یک نهر آب زلال افق مشرق را فرا مى‏گیرد ، و بعد در تمام آسمان گسترده مى‏شود.

فجر صادق اعلام پایان شب ، و آغاز روز است ، در این موقع روزه‏داران باید امساک کنند ، و وقت نماز صبح وارد مى‏شود.

بعضى فجر را در این آیه به معنى مطلق آن یعنى سپیده صبح تفسیر کرده‏اند که مسلما یکى از نشانه‏هاى عظمت خداوند است ، نقطه عطفى است در زندگى انسانها و تمام موجودات زمینى ، و آغاز حاکمیت نور و پایان گرفتن ظلمت است ، آغاز جنبش و حرکت موجودات زنده ، و پایان یافتن خواب و سکوت

تفسیر نمونه ج : 26ص :442

است ، و به خاطر این حیات خداوند به آن سوگند یاد کرده.

ولى بعضى آن را به معنى فجر آغاز محرم که آغاز سال جدید است تفسیر کرده‏اند.

و بعضى به فجر روز عید قربان که مراسم مهم حج در آن انجام مى‏گیرد ، و متصل به شبهاى دهگانه است.

و بالاخره بعضى به صبحگاهانماه مبارک رمضان و یا فجر صبح جمعه.

ولى آیه مفهوم وسیعى دارد که همه اینها را شامل مى‏شود ، هر چند بعضى از مصداقهاى آن از بعضى دیگر روشنتر و پراهمیت‏تر است.

بعضى معنى آیه را از این هم گسترده‏تر دانسته‏اند ، و گفته‏اند منظور از فجر هر روشنائى است که در دل تاریکى مى‏درخشد.

بنابر این درخشیدن اسلام و نور پاک محمدى (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) در تاریکى عصر جاهلیت یکى از مصادیق فجر است ، و همچنین درخشیدن سپیده صبح قیام مهدى (علیه‏السلام‏) به هنگام فرو رفتن جهان در تاریکى و ظلمت ظلم و ستم ، مصداق دیگرى از آن محسوب مى‏شود ( همانگونه که در بعضى از روایات به آن اشاره شده است ) .

و قیام عاشوراى حسینى در آن دشت خونین کربلا ، و شکافتن پرده‏هاى تاریک ظلم بنى امیه ، و نشان دادن چهره واقعى آن دیوصفتان مصداق دیگر بود.

و همچنین تمام انقلابهاى راستینى که بر ضد کفر و جهل و ظلم و ستم در تاریخ گذشته و امروز انجام مى‏گیرد.

و حتى نخستین جرقه‏هاى بیدارى که در دلهاى تاریک گنهکاران ظاهر مى‏شود و آنها را به توبه دعوت مى‏کند فجر است.

ولى البته این یک توسعه در مفهوم آیه است در حالى که ظاهر آیه همان

تفسیر نمونه ج : 26ص :443

فجر به معنى طلوع سپیده صبح است.

و اما لیال عشر ( شبهاى دهگانه ) مشهور همان شبهاى دهگانه ذى الحجه است که شاهد بزرگترین و تکاندهنده‏ترین اجتماعات عبادى سیاسى مسلمین جهان است.

این معنى در حدیثى از جابر بن عبد الله انصارى از پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) نقل شده است.

بعضى نیز آن را به ده شب آخر ماه مبارک رمضان که شبهاى قدر در آن است تفسیر کرده‏اند.

و بعضى آن را به شبهاى آغاز ماه محرم.

جمع میان این تفسیرهاى سه‏گانه نیز کاملا ممکن است.

در بعضى از روایاتى که اشاره به بطون قرآن مى‏کند فجر به وجود حضرت مهدى (علیه‏السلام‏) و لیال عشر به ده امام قبل از او ، و شفع که در آیه بعد مى‏آید به حضرت على و فاطمه زهرا (علیهاالسلام‏) تفسیر شده است .

به هر حال سوگند به این شبهاى دهگانه به هر تفسیرى که باشد دلیل بر اهمیت فوق العاده آنها است چرا که همیشه سوگند به امور مهمه یاد مى‏کنند جمع میان معانى نیز ممکن است.

سپس سوگندها را ادامه داده مى‏افزاید : قسم به زوج و فرد ( و الشفع و الوتر).

تفسیر نمونه ج : 26ص :444

در اینکه منظور از شفع و وتر ( زوج و فرد ) در این آیه چیست ؟ مفسران اقوال و احتمالات فراوانى ذکر کرده‏اند : بعضى بالغ بر بیست قول و بعضى از آن هم فراتر رفته و بالغ بر سى و شش قول نقل کرده‏اند ! .

و مهمترین آنها اقوال زیر است.

1 -منظور اعداد زوج و فرد است ، مطابق این تفسیر خداوند به کل اعداد که از زوج و فرد تشکیل شده است سوگند یاد کرده ، اعدادى که همه محاسبات و نظامها بر محور آن مى‏چرخد ، و سراسر عالم هستى را فرا مى‏گیرد ، گوئى فرموده است قسم به نظم و حساب ، و در حقیقت مهمترین مطلب در جهان هستى همین مساله نظم و حساب و عدد است و در زندگى انسانها نیز پایه اصلى را تشکیلمى‏دهد.

2 -منظور از شفع مخلوقات است چرا که همه آنها داراى زوج و قرینى هستند و منظور از وتر خدا است که هیچ شبیه و نظیر و مانند ندارد ، بعلاوه ممکنات همگى مرکب از ماهیت و وجود هستند که در فلسفه از آن تعبیر به زوج ترکیبى مى‏شود ، تنها هستى بى‏انتها و بدون ماهیت ذات پاک خدا است ( این تفسیر در بعضى از روایات معصومین به آن اشاره شده است).

3 -منظور از زوج و فرد کل مخلوقات جهان است که از یک نظر بعضى زوجند و بعضى فرد.

تفسیر نمونه ج : 26ص :445

4 -منظور نمازها است که بعضى از نظر تعداد رکعات زوج است و بعضى فرد ( این معنى نیز در روایتى از معصومین (علیهم‏السلام‏) نقل شده است ) یا اینکه منظور همان نماز شفع و وتر است که در آخر نافله شب خوانده مى‏شود .

5 -منظور از شفع روز ترویه ( هشتم ماه ذى الحجة که حاجیان آماده کوچ به عرفات مى‏شوند ) و منظور از وتر روز عرفه است که زائران خانه خدا در عرفاتند ، یا اینکه منظور از شفع روز عید قربان ( دهم ذى الحجه ) و منظور از وتر روز عرفه است ( این تفسیر نیز در روایات معصومین آمده است).

عمده آن است اگر الف و لام در این دو کلمه براى عموم باشد همه این معانى در آن جمعمى‏گردد ، چرا که هر کدام از این تفسیرها و غیر اینها بیان مصداقى است از مصداقهاى شفع و وتر ، و ذکر هر یک به خصوص به معنى انحصار در آن مفهوم نیست ، بلکه از قبیل تطبیق بر یک مصداق روشن است.

ولى اگر الف و لام در آنها براى عهد باشد اشاره به زوج و فرد خاصى است ، و در اینجا به تناسب سوگندهاى گذشته دو معنى از همه مناسبتر است نخست اینکه منظور روز عید و روز عرفه باشد که با شبهاى دهگانه آغاز ذى الحجه مناسبت کامل دارد ، و مهمترین قسمتهاى مناسک حج در آنها انجام مى‏شود ، و یا اینکه نمازها است به تناسب سوگند به فجر کهوقت سحرگاهان و وقت راز و نیاز به درگاه پروردگار است به خصوص اینکه هر دو تفسیر در روایاتى که از معصومین نقل شده نیز وارد است.

و بالاخره در آخرین سوگند مى‏فرماید : و قسم به شب هنگامى که به

تفسیر نمونه ج : 26ص :446

سوى صبحگاهان و روشنائى روز پیش مى‏رود ( و اللیل اذا یسر).

چه تعبیر جالبى که راه رفتن را به خود شب نسبت داده است ؟ آن هم راه رفتن در شب ( زیرا یسر از ماده سرى ( بر وزن شما ) به گفته راغب در مفردات به معنى راه رفتن در شب است).

گوئى شب موجود زنده‏اى است و داراى حس و حرکت که در تاریکى خود گام برمى‏دارد ، و به سوى صبحى روشن حرکت مى‏کند .

آرى قسم به آن تاریکى یاد شده که رو به سوى روشنائى است ، تاریکى متحرک نه ایستا و ثابت ، تاریکى آن گاه وحشتناک است که به صورت ثابت در آید ، اما اگر در آن حرکتى باشد به سوى نور ، پر ارزش است.

بعضى نیز گفته‏اند که ظلمت شب بر صفحه کره زمین در حال حرکت است و اصولا آنچه از شب مهم و مفید و حیاتبخش است همین شبى است که در حال حرکت مى‏باشد ، یعنى دائما و به طور متناوب جاى خود را با روز عوض مى‏کند که اگر شب در نیمى از کره میخکوب شود هم آن نیم مى‏میرد ، و هم نیم دیگر که در برابر تابش دائم آفتاب قرار گرفته است ! در اینکه منظور از شب در اینجا چیست ؟ آیا همه شبهاست یا شب خاصى ؟ باز در میان مفسران گفتگو است ، اگر الف و لام آن به معنى عموم باشد تمام شبها را شامل مى‏شود که خود آیتى است از آیات خدا ، و پدیده‏اى است از پدیده‏هاى مهم آفرینش .

و اگر الف و لام آن عهد باشد اشاره به شب معینى است ، و به تناسب سوگندهاى گذشته منظور شب عید قربان است که حاجیان از عرفات به مزدلفه ( مشعر الحرام ) و بعد از گذراندن شب را در آن وادى مقدس

تفسیر نمونه ج : 26ص :447

به هنگام طلوع آفتاب به سوى سرزمین منى روان مى‏شوند ( این تفسیر در روایاتى که از معصومین نقل شده نیز آمده است ) .

کسانى که از نزدیک منظره آن شب را در عرفات و مشعر دیده‏اند مى‏دانند که چگونه از هر گوشه و کنار هزاران هزار نفر در حال حرکتند ، گوئى احساس مى‏کند که شب با تمام وجودش در آنجا حرکت مى‏کند ، درست است که حجاج در حرکتند اما این حرکت عمومى به قدرى گسترده است که گوئى تمام زمین و زمان در حرکت است و این تنها وقتى احساس مى‏شود که انسان شب عید را در آن سرزمین باشد و معنى و اللیل اذا یسر را با چشم خود ببیند.

به هر حال شب به هر معنى بوده باشد ( عام یا خاص ) از آیات عظمت الهى است ، و از موضوعات پر اهمیت عالم هستى ، شب حرارت هوا را تعدیل مى‏کند ، و به همه موجودات آرامش مى‏بخشد ، و جو آرامى براى راز و نیاز به درگاه خدا فراهم مى‏سازد ، و اما شب عید قربان که آن را لیله جمع مى‏نامند ، آن نیز از عجیب‏ترین شبهاى سال در آن وادى مقدس مشعر الحرام است .

به هر حال پیوند این قسمهاى پنجگانه ( سوگند به فجر ، و شبهاى دهگانه ، و زوج ، و فرد ، و شب به هنگامى که حرکت مى‏کند ) در صورتى که همه را ناظر به ایام ذى الحجه و مراسم بزرگ حج بدانیم روشن است .

در غیر این صورت اشاره به مجموعه‏اى از حوادث مهم عالم تکوین و تشریع شده که نشانه‏هائى هستند از عظمت خداوند و پدیده‏هائى هستند شگفت‏انگیز در عالم هستى.

بعد از ذکر این قسمهاى پر معنى و بیدارگر مى‏افزاید : آیا در آنچه

تفسیر نمونه ج : 26ص :448

گفته شد سوگند مهمى براى صاحبان عقل و خرد وجود ندارد ؟ ! ( هل فى ذلک قسم لذى حجر).

حجر در اینجا به معنى عقل است و در اصل به معنى منع مى‏باشد مثلا گفته مى‏شود قاضى فلانکس را حجر ( بر وزن زجر ) کرد ، یعنى او را از تصرف در اموالش ممنوع ساخت ، و یا اینکه به اطاق حجره گفته مى‏شود چون محلى است محفوظ و ممنوع از اینکه دیگران وارد آن شوند ، و به دامان نیز حجر ( بر وزن فکر ) گفته مى‏شود ، به خاطر حفظ و منع دیگران ، و از آنجا که عقل نیز انسان را از کارهاى نادرست منع مى‏کند از آن تعبیر به حجر شده ، همانگونه که خود واژه عقل نیز به معنى منع است ، لذا به طنابى که بر زانوى شتر مى‏بندند تا مانع حرکت او شود عقال مى‏گویند .

در اینکه مقسم به ( چیزى که این سوگندها به خاطر آن یاد شده است ) چیست ؟ دو احتمال وجود دارد : نخست اینکه جمله ان ربک لبالمرصاد ( پروردگار تودر کمینگاه است ) جواب این قسمها است.

دیگر اینکه جواب قسم محذوف است و آیات آینده که سخن از مجازات طغیانگران مى‏گوید گواه بر آن است ، و در معنى چنین است : قسم به آنچه گفته شد که ما کفار و طغیانگران را عذاب مى‏کنیم.

و به این ترتیب قسم و مقسم به روشن مى‏گردد.

تفسیر نمونه ج : 26ص :449

أَ لَمْ تَرَ کَیْف فَعَلَ رَبُّک بِعَادٍ(6) إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ(7) الَّتى لَمْ یخْلَقْ مِثْلُهَا فى الْبِلَدِ(8) وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصخْرَ بِالْوَادِ(9) وَ فِرْعَوْنَ ذِى الأَوْتَادِ(10) الَّذِینَ طغَوْا فى الْبِلَدِ(11) فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسادَ(12) فَصب عَلَیْهِمْ رَبُّک سوْط عَذَابٍ‏(13) إِنَّ رَبَّک لَبِالْمِرْصادِ(14)

ترجمه:

6 -آیا ندیدى پروردگارت به قوم عاد چه کرد ؟

7 -و با آن شهر ارم با عظمت.

8 -همان شهرى که نظیرش در بلاد آفریده نشده بود.

9 -و قوم ثمود که صخره‏هاى عظیم را از دره مى‏بریدند ( و از آن خانه و کاخ مى‏ساختند).

تفسیر نمونه ج : 26ص :450

10 -و فرعونى که قدرتمند و شکنجه‏گر بود.

11 -همان اقوامى که در شهرها طغیان کردند.

12 -و فساد فراوان در آنها ببار آوردند .

13 -لذا خداوند تازیانه عذاب را بر آنها فرو ریخت.

14 -مسلما پروردگار تو در کمینگاه است.

تفسیر : پروردگارت در کمین ظالمان است

به دنبال آیات گذشته که متضمن سوگندهاى پر معنائى در باره مجازات طغیانگران بود ، در این آیات به چند قوم نیرومند از اقوام پیشین که هر کدام براى خود قدرتى عظیم داشتند ، اما بر مرکب غرور سوار شدند و راه طغیان و کفر را پیش گرفتند اشاره مى‏کند ، و سرنوشت دردناک آنها را روشن مى‏سازد ، تا مشرکان مکه و اقوام دیگر که شاید از آنها بسیار ضعیف‏تر بودند حساب خود را برسند، و از خواب غفلت بیدار شوند.

نخست مى‏فرماید : آیا ندیدى پروردگارت به قوم عاد چه کرد ؟ ؟ ! ( ا لم تر کیف فعل ربک بعاد).

منظور از رؤیت ( دیدن ) در اینجا علم و آگاهى است ، منتها از آنجا که داستان این اقوام به قدرى مشهور و معروف بوده که گوئى مردم زمانهاى بعد نیز آن را با چشم خود مى‏دیدند تعبیر به رؤیت شده است.

البته مخاطب در این آیه پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) است ، ولى هشدارى است براى همگان.

عاد همان قوم پیامبر بزرگ خدا هود است بعضى از مورخان معتقدند عاد بر دو قبیله اطلاق مى‏شود : قبیله‏اىکه در گذشته بسیار دور زندگى

تفسیر نمونه ج : 26ص :451

داشتند ، و قرآن از آنها تعبیر به عاد الاولى کرده است ( نجم - 50).

آنها احتمالا قبل از تاریخ زندگى مى‏کرده‏اند.

قبیله دوم که در دوران تاریخ بشر ، و احتمالا حدود هفتصد سال قبل از میلاد مسیح (علیه‏السلام‏) وجود داشتند ، و به نام عاد مشهورند در سرزمین احقاف یا یمن زندگى مى‏کردند.

قامتهائى بلند و اندامى نیرومند داشتند ، و به همین دلیل جنگجویانى زبده محسوب مى‏شدند.

به علاوه از نظر تمدن ظاهرى نیز پیشرفته بودند ، شهرهائى آباد و زمینهاى خرم و سرسبز ، و کاخهاى عظیم و باغهاى پر طراوت داشتند .

بعضى مى‏گویند عاد نام جد این قبیله است ، و قبیله را معمولا بنام جد آن قبیله مى‏خواندند.

سپس مى‏افزاید : همان شهر ارم پرشکوه و عظیم ( ارم ذات العماد).

در اینکه ارم نام شخص یا قبیله است ، یا محل و شهرى است ؟ در میان مفسران گفتگو است.

زمخشرى در کشاف از بعضى نقل مى‏کند که عاد فرزند عوص و او فرزند ارم و او فرزند سام فرزند نوح است ، و از آنجا که نام جد قبیله بر آن قبیله اطلاق مى‏شده به قبیله عاد نیز ارم مى‏گفتند.

بعضى نیز معتقدند که ارم همان عاد اولى است ، و عاد قبیله دوم است در حالى که بعضى دیگر معتقدند ارم نام شهر و سرزمین آنها است .

ولى مناسب با آیه بعد این است که ارم نام شهر بى‏نظیر آنها باشد.

تفسیر نمونه ج : 26ص :452

عماد به معنى ستون و جمع آن عمد ( بر وزن شتر).

بنابر تفسیر اول اشاره به اندام نیرومند و پیکرهاى ستون مانند قوم عاد است ، و بنابر تفسیر دوم اشاره به ساختمانهاى با عظمت و کاخهاى رفیع و ستونهاى عظیمى است که در این کاخها به کار رفته بود ، و در هر دو صورت اشاره‏اى است به قدرت و قوت قوم عاد.

ولى تفسیر دوم ( یعنى ستونهاى عظیم کاخهاى آنها ) مناسبتر است .

و لذا در آیه بعد مى‏افزاید : همان شهر و دیارى که مانند آن در بلاد آفریده نشده بود ( التى لم یخلق مثلها فى البلاد).

این تعبیر نشان مى‏دهد که منظور از ارم همان شهر است ، نه قبیله و طایفه.

و شاید به همین دلیل است که بعضى از مفسران بزرگ همین تفسیر را پذیرفته‏اند و ما نیز آن را ترجیح دادیم.

بعضى از مفسران داستان مفصلى از کشف شدن شهر زیبا و پرشکوه ارم در بیابانهاى جزیرة العرب ، و صحارى عدن ، نقل کرده‏اند که از ساختمان با عظمت و زینت آلات فوق العاده عجیب و بى‏نظیر آن سخن مى‏گوید ولى داستان مزبور به افسانه یا خواب شبیه‏تر است تا به یک واقعیت ! اما به هر حال جاى تردید نیست که قوم عاد و شهرهاى آنان از نیرومندترین قبائل ، و پیشرفته‏ترین بلاد بود ، و همانگونه که قرآن اشاره مى‏کند همانند آن در بلاد پیدا نمى‏شد .

داستانهاى زیادى نیز از بهشت شداد که فرزند عاد بوده در افواه،

تفسیر نمونه ج : 26ص :453

و تواریخ وجود دارد ، تا آنجا که بهشت شداد و باغهاى ارم به صورت ضرب المثل درآمده ، ولى این داستانها به اساطیر شبیه‏تر است ، اساطیرى که ریشه‏اى از واقعیت دارد ، اما پیرامونآن شاخ و برگهاى زیادى درست کرده‏اند.

سپس به سراغ دومین گروه طغیانگر از اقوام پیشین مى‏رود و مى‏فرماید : آیا ندیدى پروردگارت با قوم ثمود چه کرد ، همان قومى که صخره‏هاى عظیم را در وادى مى‏بریدند و از آن خانه‏ها و کاخها مى‏ساختند ( و ثمود الذین جابوا الصخر بالواد).

قوم ثمود از قدیمى‏ترین اقوامند و پیامبرشان صالح (علیه‏السلام‏) بود ، و در سرزمینى بنام وادى القرى میان مدینه و شام زندگى داشتند ، تمدنى پیشرفته و زندگانى مرفه ، و صاحب ساختمانهاى عظیم و پیشرفته بودند.

بعضى گفته‏اند : ثمود نام پدر قبیله بود که به آن نام نامیده شده‏اند .

جابوا در اصل از جوبة ( بر وزن توبه ) به معنى زمین پست گرفته شده ، سپس به معنى قطع و بریدن هر قطعه زمینى آمده است ، و پاسخ کلام را از این رو جواب نامیده‏اند که گوئى هوا را قطع مى‏کند و از دهان گوینده به گوش شنونده مى‏رسد ( یا به این جهت که سؤال را قطع کرده و به آن پایان مى‏دهد).

به هر حال منظور در اینجا بریدن قطعات کوهها ، و ایجاد خانه‏هاى مطمئن است ، همانگونه که در آیه 82 سوره حجر در باره همین قوم ثمود

تفسیر نمونه ج : 26ص :454

مى‏خوانیم : و کانوا ینحتون من الجبال بیوتا آمنین : آنها در دل کوهها خانه‏هاى امن مى‏تراشیدند نظیر همین معنى در آیه 149 سوره شعراء نیز آمده ، و در آنجا تعبیر به بیوتا فارهین شده که دلیل بر آن است آنها در این خانه‏ها به عیش و نوش و هوسرانى مى‏پرداختند .

بعضى گفته‏اند قوم ثمود نخستین قومى بودند که بریدن سنگها را از کوه و ایجاد خانه‏هاى محکم در دل کوهها اقدام کردند.

واد که در اصل وادى بوده ، و به معنى بستر رودخانه ، یا محل عبور سیلابها ، و گاه به معنى دره نیز آمده چرا که سیلابها از دره‏هائى که در کنار کوهها است مى‏گذرد.

و در اینجا مناسبمعنى دوم یعنى دره‏ها و کوهپایه‏ها است زیرا با توجه به آیات دیگر قرآن که در باره این قوم سخن مى‏گوید و در بالا اشاره شد قوم ثمود خانه‏هاى خود را در دامنه کوهها مى‏ساختند ، به این ترتیب که سنگها را مى‏بریدند و در درون آنها خانه‏هاى امنى ایجاد مى‏کردند.

در حدیثى آمده است که پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) در غزوه تبوک در مسیر خود به شمال عربستان به وادى ثمود رسید ، در حالى که سوار بر اسب بود ، فرمود سرعت کنید که شما در سرزمین ملعون و نفرین شده‏اى هستید.

بدون شک قوم ثمود نیز در عصر خود تمدنى پیشرفته و شهرهائى آباد داشتند ، ولى باز در اینجا به اعداد و ارقامى برخورد مى‏کنیم که مبالغه‏آمیز یا افسانه به نظر مى‏رسد ، مثل اینکه جمعى از مفسران نوشته‏اند که آنها یکهزار و هفتصد شهر ساخته بودند که همه آنها از سنگ بود !

تفسیر نمونه ج : 26ص :455

سپس به سومین قوم پرداخته ، مى‏گوید : و همچنین فرعون صاحب قدرت ! ( و فرعون ذى الاوتاد).

اشاره به اینکه آیا ندیدى خداوند با قوم فرعون قدرتمند و ظالم و بیدادگر چه کرد ؟ ! اوتاد جمع وتد ( بر وزن صمد ) به معنى میخ است.

در اینکه چرا فرعون را ذى الاوتاد گفته‏اند تفسیرهاى مختلفى است ، نخست اینکه او داراى لشکر فراوانى بود که بسیارى از آنها در خیمه‏ها زندگى مى‏کردند ، و چادرهاى نظامى را که براى آنها بر پا مى‏شد با میخها محکم مى‏کردند .

دیگر اینکه بیشترین شکنجه فرعون نسبت به کسانى که مورد خشم او قرار مى‏گرفتند این بود که آنها را به چهار میخ مى‏کشید ، دستها و پاهاى او را با میخ به زمین مى‏بست ، یا با میخ به زمین مى‏کوبید ، و یا او را بر روى قطعه چوبى مى‏خواباندند و دست و پاى او را با میخ به آن مى‏کوبیدند ، یا مى‏بستند و به همان حال رها مى‏کردند تا بمیرد ! این تفسیردر حدیثى از امام صادق (علیه‏السلام‏) نقل شده چنانکه در تواریخ آمده هنگامى که همسرش آسیه به موسى (علیه‏السلام‏) ایمان آورد او را به همین صورت شکنجه کرد و کشت.

دیگر اینکه : ذى الاوتاد اصولا کنایه از قدرت و استقرار حکومت است.

البته این سه تفسیر با هم منافاتى ندارد و ممکن است در معنى آیه جمع باشد.

تفسیر نمونه ج : 26ص :456

سپس در یک جمع‏بندى به اعمال این اقوام سه‏گانه اشاره کرده ، مى‏افزاید : همانها که در شهرها طغیان کردند ( الذین طغوا فى البلاد).

و فساد فراوان در آنها ببار آوردند ( فاکثروا فیها الفساد ) .

فساد که شامل هر گونه ظلم و ستم و تجاوز و هوسرانى و عیاشى مى‏شود در واقع یکى از آثار طغیان آنها بود ، و هر قوم طغیانگرى سرانجام در فساد همه جانبه فرو مى‏رود.

سپس در یک جمله کوتاه و پر معنى به مجازات دردناک همه این اقوام طغیانگر اشاره کرده ، مى‏افزاید : لذا خداوند تازیانه عذاب را بر آنها فرو ریخت ( فصب علیهم ربک سوط عذاب).

سوط به معنى تازیانه و در اصل به معنى مخلوط کردن چیزى به چیزى است سپس به تازیانه که از رشته‏هاى مختلف چرم و مانند آن بافته شده اطلاق گردیده است ، و بعضى آن را کنایه از عذاب مى‏دانند ، عذابى که با گوشت و خون انسان آمیخته مى‏شود ، و او را سخت ناراحت مى‏کند .

در کلام امیر مؤمنان على (علیه‏السلام‏) در مورد امتحان مى‏خوانیم : و الذى بعثه بالحق لتبلبلن بلبلة و لتغربلن غربلة و لتساطن سوط القدر : سوگند به کسى که پیامبر را به حق مبعوث کرد ، به سختى ، مورد آزمایش قرار مى‏گیرید ، و غربال مى‏شوید ، و مانند محتویات دیگ به هنگام جوشش مخلوط و زیر و رو خواهید شد.

تعبیر به صب که در اصل به معنى فرو ریختن آب است در اینجا اشاره

تفسیر نمونه ج : 26ص :457

به شدت و استمرار اینعذاب است و ممکن است اشاره به تطهیر صفحه زمین از وجود این طاغیان باشد ، و به هر حال از همه معانى سوط مناسبتر همان معنى اول یعنى تازیانه است ، تعبیرى که در گفتگوهاى روزمره نیز رائج است که مى‏گوئیم فلانکس تازیانه عذاب را بر پشت دشمن کوبید.

این تعبیر کوتاه اشاره به مجازاتهاى شدید و مختلفى است که دامنگیر این اقوام شد ، اما عاد به گفته قرآن مجید به وسیله تندباد سرد و سوزناک هلاک شدند و اما عاد فاهلکوا بریح صرصر عاتیة ( حاقه - 6).

و اما قوم ثمود بوسیله صیحه عظیم آسمانى نابود شدند فاما ثمود فاهلکوا بالطاغیة(حاقه - 5).

و اما قوم فرعون در میان امواج نیل غرق و مدفون گشتند فاغرقناهم اجمعین ( زخرف - 55).

و در آخرین آیه مورد بحث به عنوان هشدارى به همه کسانى که در مسیر آن اقوام طغیانگر گام برمى‏دارند ، مى‏فرماید : مسلما پروردگار تو در کمینگاه است ( ان ربک لبالمرصاد).

مرصاد از ماده رصد به معنى آمادگى براى مراقبت از چیزى است ، و معادل آن در فارسى کمینگاه است ، این واژه معمولا در جائى به کار مى‏رود که افراد ناچارند از گذرگاهى بگذرند ، و شخصى در آن گذرگاه آماده ضربه زدن به آنها است ، و در مجموع اشاره به این است گمان نکنید کسى مى‏تواند از چنگال عذاب الهى بگریزد ، همه در قبضه قدرت او هستند و هر وقت اراده کند آنها را مجازات مى‏نماید .

بدیهى است خداوند مکان ندارد ، و در گذرگاهى نمى‏نشیند ، این تعبیر

تفسیر نمونه ج : 26ص :458

کنایه از احاطه قدرت پروردگار به همه جباران و طغیانگران و مجرمان است ، و لذا در حدیثى از على (علیه‏السلام‏) آمده است که معناى این آیه این است : ان ربک قادر على ان یجزى اهل المعاصى جزائهم : پروردگارت توانائى دارد که کیفر گنهکاران را به آنها بدهد.

در حدیثى از امام صادق (علیه‏السلام‏) مى‏خوانیم که فرمود : المرصاد قنطرة على الصراط ، لا یجوزها عبد بمظلمة عبد : مرصاد پلى است بر طریقى که از روى جهنم مى‏گذرد کسى که حق مظلومى بر گردن او باشد از آنجا نخواهد گذشت .

و این در حقیقت از قبیل بیان یک مصداق روشن است چرا که کمینگاه الهى منحصر به قیامت و پل معروف صراط نیست ، خداوند در همین دنیا نیز در کمین ظالم است ، و عذاب اقوام سه گانه پیشین مصداق بارز آن است.

تعبیر به ربک ( پروردگار تو ) اشاره به این است که سنت الهى در مورد اقوام سرکش و ظالم و ستمگر در امت تو نیز جارى مى‏شود ، هم تسلى خاطرى است براى پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) و مؤمنان که بدانند این دشمنان لجوج کینه‏توز از چنگال قدرت خدا هرگز فرار نخواهند کرد ، و هم اعلام خطرى است به آنها که هر گونه ظلم و ستمى را به پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) و مؤمنان روا مى‏داشتند ، آنها باید بدانند کسانى که از آنان قدرتمندتر و نیرومندتر بودند در مقابل یک تندباد ، یک طوفان ، و یا یک جرقه و صیحه آسمانى ، تاب مقاومت نیاوردند ، اینها چگونه فکر مى‏کنند مى‏توانند با این اعمال خلافشان از عذاب الهى نجات یابند .

در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) مى‏خوانیم .

که فرمود : روح الامین

تفسیر نمونه ج : 26ص :459

به من خبر داد در آن هنگام که خداوند یکتا خلایق را از اولین و آخرین در صحنه قیامت متوقف مى‏سازد ، جهنم را مى‏آورد ، و صراط را که باریکتر از مو و تیزتر از شمشیر است بر آن مى‏نهد ، و بر صراط سه پل قرار دارد ، روى پل اول امانت و درستکارى و رحمت و محبت است ! و بر پل دوم نماز ! و بر پل سوم عدل پروردگار جهان ! و به مردم دستور داده مى‏شود که از آن بگذرند ، آنها که در امانت و رحم کوتاهى کرده‏اند در پل اول مى‏مانند ، و اگر از آن بگذرند چنانچه در نماز کوتاهى کرده باشند ، در پل دوم مى‏مانند ، و اگر از آن بگذرند در پایان مسیر در برابر عدل الهى قرار مى‏گیرند ، و این است معنى آیه ان ربک لبالمرصاد .

در سخنان على (علیه‏السلام‏) مى‏خوانیم : و لئن امهل الله الظالم فلن یفوت اخذه ، و هو له بالمرصاد ، على مجاز طریقه ، و بموضع الشجى من مساغ ریقه : اگر خداوند ظالم را مهلت دهد هرگز مجازات او از بین نمى‏رود ، او بر سر راه در کمین ستمگران است ، و چنان گلوى آنها را در دست دارد که هر زمان بخواهد آن را چنان مى‏فشارد که حتى آب دهان از گلویشان فرو نرود.

تفسیر نمونه ج : 26ص :460

فَأَمَّا الانسنُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبى أَکْرَمَنِ‏(15) وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبى أَهَنَنِ‏(16) َکلابَل لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ‏(17) وَ لا تحَضونَ عَلى طعَامِ الْمِسکِینِ‏(18) وَ تَأْکلُونَ الترَاث أَکلاً لَّمًّا(19) وَ تحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا(20)

ترجمه:

15 -اما انسان هنگامى که خداوند او را براى آزمایش اکرام مى‏کند و نعمت مى‏بخشد ( مغرور مى‏شود و ) مى‏گوید:پروردگارم مرا گرامى داشته!.

16 -و اما هنگامى که براى امتحان روزى را بر او تنگ بگیرد مایوس مى‏شود و مى‏گوید پروردگارم مرا خوار کرده!

17 -چنان نیست که شما خیال مى‏کنید ، بلکه شما یتیمان را گرامى نمى‏دارید.

18 -و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمى‏کنید.

تفسیر نمونه ج : 26ص :461

19 -و میراث را ( از طریق مشروع و نامشروع ) جمع کرده مى‏خورید.

20 -و مال و ثروت را بسیار دوست مى‏دارید.

تفسیر : نه از نعمتش مغرور باش و نه از سلب نعمت مایوس!

در تعقیب آیات گذشته که به طغیانگران هشدار مى‏داد و آنها را به مجازات الهى تهدید مى‏کرد ، در آیات مورد بحث به مساله امتحان که معیار ثواب و عقاب الهى است و مهمترین مساله زندگى انسان محسوب مى‏شود مى‏پردازد .

نخست مى‏فرماید : اما انسان هنگامى که پروردگارش او را براى آزمایش اکرام کند و نعمت بخشد ، مغرور مى‏شود ، و مى‏گوید : خداوند مرا گرامى داشته است ! ( فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاکرمه و نعمه فیقول ربى اکرمن).

او نمى‏داند که آزمایش الهى گاه با نعمت است ، و گاه با انواع بلا ، نه روى آوردن نعمت باید مایه غرور گردد ، و نه بلاها مایه یاس و نومیدى ، ولى این انسان کم ظرفیت در هر دو حال هدف آزمایش را فراموش مى‏کند ، به هنگام روى آوردن نعمت چنان مى‏پندارد که مقرب درگاه خدا شده ، و این نعمت دلیل بر آن قرب است .

قابل توجه اینکه در آغاز آیه مى‏گوید : خداوند او را مورد اکرام قرار مى‏دهد ولى در ذیل آیه از اینکه انسان خود را مورد اکرام خدا مى‏بیند ملامت مى‏شود این به خاطر آن است که اکرام اول به همان معنى انعام است و اکرام دوم به معنى قرب در درگاه خداست.

تفسیر نمونه ج : 26ص :462

و اما هنگامى که براى امتحان روزى را بر او تنگ بگیرد ، مایوس مى‏شود و مى‏گوید : پروردگارم مرا خوار کرده ! ( و اما اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربى اهانن ) .

یاس سر تا پاى او را فرا مى‏گیرد ، و از پروردگارش مى‏رنجد و ناخشنود مى‏شود ، غافل از اینکه اینها همه وسائل آزمایش و امتحان او است ، امتحانى که رمز پرورش و تکامل انسان ، و به دنبال آن سبب استحقاق ثواب ، و در صورت مخالفت مایه استحقاق عذاب است.

این دو آیه هشدار مى‏دهد که نه اقبال نعمت دلیل بر تقرب به خدا است ، و نه ادبار نعمت دلیل بر دورى از حق ، اینها مواد مختلف امتحانى است که خداوند طبق حکمتش هر گروهى را به چیزى آزمایش مى‏کند ، این انسانهاى کم‏ظرفیتند که گاه مغرور ، و گاه مایوس مى‏شوند .

در آیه 51 فصلت نیز آمده است : و اذا انعمنا على الانسان اعرض و نا بجانبه و اذا مسه الشر فذو دعاء عریض : هنگامى که نعمتى به انسان مى‏دهیم روى مى‏گرداند و با تکبر از حق دور مى‏شود ، اما هنگامى که مختصر ناراحتى به او برسد پیوسته دعا مى‏کند و بیتابى مى‏نماید.

و در آیه 9 سوره هود آمده است : و لئن اذقنا الانسان منا رحمة ثم نزعناها منه انه لیؤس کفور : هر گاه ما به انسان رحمتى بچشانیم سپس از او بگیریم نومید و ناسپاس مى‏شود.

این دو آیه علاوه بر اینکه مساله آزمایش الهى را از طرق مختلف گوشزد مى‏کند این نتیجه را نیز مى‏بخشد که هرگز نباید برخوردار شدن از نعمتها ، و یا محرومیت از آن را دلیل بر شخصیت و مقام در پیشگاه خداوند ، و یا دورى از ساحت مقدس او بدانیم ، بلکه معیار همیشه و همه جا ایمان و تقوى است .

تفسیر نمونه ج : 26ص :463

چه بسیار پیامبرانى که به انواع مصائب در این دنیا گرفتار شدند ، و در مقابل چه بسیار کفار ستمگرى که از انواع نعمتها برخوردار بودند ، و این است طبیعت زندگى دنیا.

در ضمن ، این آیه اشاره سربسته‏اى بهفلسفه بلاها و حوادث دردناک نیز مى‏کند.

سپس به شرح اعمالى که موجب دورى از خدا و گرفتارى در چنگال مجازات الهى مى‏شود پرداخته ، مى‏فرماید : چنان نیست که شما خیال مى‏کنید ( که اموالتان دلیل بر مقام شما نزد پروردگار است ، بلکه اعمالتان حاکى از دورى شما از خدا است ) شما یتیمان را گرامى نمى‏دارید ( کلا بل لا تکرمون الیتیم).

و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمى‏کنید ( و لا تحاضون على طعام المسکین).

قابل توجه اینکه در مورد یتیمان از اطعام سخن نمى‏گوید ، بلکه از اکرام سخن مى‏گوید ، چرا که در مورد یتیم تنها مساله گرسنگى مطرح نیست ، بلکه از آن مهمتر جبران کمبودهاى عاطفى او است ، یتیم نباید احساس کند که چون پدرش را از دست داده خوار و ذلیل و بى‏مقدار شده ، باید آنچنان مورد اکرام قرار گیرد که جاى خالى پدر را احساس نکند ، و لذا در روایات اسلامى به مساله محبت و نوازش یتیمان اهمیت خاصى داده شده است : در حدیثى از امام صادق (علیه‏السلام‏) مى‏خوانیم ما من عبد یسمح یده على رأس یتیم رحمة له الا اعطاه الله بکل شعرة نورا یوم القیامة : هیچ بنده‏اى دست مرحمت بر سر یتیمى نمى‏کشد مگر اینکه خداوند به تعداد موهائى که از زیر

تفسیر نمونه ج : 26ص :464

دست او مى‏گذرد نورى در قیامت به او مى‏بخشد.

در آیه 9 سوره ضحى نیز آمده است : فاما الیتیم فلا تقهر : اما یتیم را مورد قهر و تحقیر قرار مده.

و این درست در مقابل چیزى است که در جوامع دور از ایمان و اخلاق همچون جامعه عصر جاهلیت دیروز و امروز رواج داشته و دارد ، که نه تنها به انواع حیله‏ها براى تملک اموال یتیمان متوسل مى‏شوند بلکه خود او را در جامعه چنان تنها مى‏گذارند که درد یتیمى و فقدان پدر را به تلخ‏ترین صورتى احساس مى‏کند.

از آنچه گفتیم روشن مى‏شود که اکرام یتیمان منحصر به حفظ اموال آنها نیست ، آنچنانکه بعضى از مفسران پنداشته‏اند ، بلکه معنى وسیع و گسترده‏اى دارد که هم آن ، و هم امور دیگر را شامل مى‏شود .

جمله تحاضون از ماده حض به معنى تحریص و ترغیب است ، اشاره به اینکه تنها اطعام مسکین کافى نیست ، بلکه مردم باید یکدیگر را بر این کار خیر تشویق کنند ، تا این سنت در فضاى جامعه گسترش یابد.

عجب اینکه در آیه 34 سوره حاقه این موضوع را همردیف عدم ایمان به خداوند بزرگ ذکر کرده مى‏فرماید : انه کان لا یؤمن بالله العظیم و لا یحض على طعام المسکین : او به خداوند بزرگ ایمان نمى‏آورد و دیگران را به اطعام مستمندان تشویق نمى‏کند .

تفسیر نمونه ج : 26ص :465

سپس به سومین کار زشت آنها اشاره کرده و آنها را مورد نکوهش قرار مى‏دهد ، و مى‏افزاید : شما میراث را ( از طریق حلال و حرام ) جمع کرده و مى‏خورید ( و تاکلون التراث اکلا لما).

بدون شک خوردن اموالى که از طریق میراث مشروع به انسان رسیده کار مذمومى نیست ، بنابر این نکوهش این کار در آیه فوق ممکن است اشاره به یکى از امور زیر باشد : نخست اینکه منظور جمع میان حق خود و دیگران است ، زیرا کلمه لم در اصل به معنى جمع است ، و بعضى از مفسران مانند زمخشرى در کشاف مخصوصا آن را به جمع میان حلال و حرام تفسیر کرده است ، به خصوص اینکه عادت عرب جاهلى این بود که زنان و کودکان را از ارث محروم مى‏کردند ، و حق آنها را براى خود برمى‏داشتند ، و معتقد بودند ارث را باید کسانى ببرند که جنگجو هستند ( زیرا بسیارى از اموالشان از طریق غارت به دست مى‏آمد ، تنها کسانى را سهیم مى‏دانستند که قدرت بر غارتگرى داشته باشند ! ) .

دیگر اینکه وقتى ارثى به شما مى‏رسد به بستگان فقیر و محرومان جامعه هیچ انفاق نمى‏کنید ، جائى که با اموال ارث که بدون زحمت به دست مى‏آید چنین مى‏کنید ، مسلما در مورد درآمد دسترنج خود بخیل‏تر و سخت‏گیرتر خواهید بود و این عیب بزرگى است .

سوم اینکه منظور خوردن ارث یتیمان و حقوق صغیران است زیرا بسیار دیده شده است که افراد بى‏ایمان ، یا بى‏بندوبار هنگامى که دستشان به اموال

تفسیر نمونه ج : 26ص :466

ارث مى‏رسد به هیچوجه ملاحظه یتیم و صغیر را نمى‏کنند ، و از اینکه آنها قدرت بر دفاع از حقوق خویش ندارند حداکثر سوء استفاده را مى‏کنند ، و این از زشت‏ترین و شرم‏آورترین گناهان است.

جمع میان هر سه تفسیر نیز امکان پذیر است.

بعد به چهارمینعمل نکوهیده آنها پرداخته مى‏افزاید : و شما بسیار ثروت و اموال را دوست مى‏دارید ( و تحبون المال حبا جما).

شما افرادى دنیاپرست ، ثروت‏اندوز ، عاشق و دلباخته مال و متاع دنیا هستید ، و مسلما کسى که چنین علاقه فوق العاده‏اى به مال و ثروت دارد به هنگام جمع‏آورى آن ملاحظه مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمى‏کند ، و نیز چنین شخصى حقوق الهى آن را اصلا نمى‏پردازد ، و یا کم مى‏گذارد ، و نیز چنین کسى که حب مال تمام قلبش را فرا گرفته جائى براى یاد خدا در دل او نیست.

و به این ترتیب بعد از ذکر آزمایش انسانها به وسیله نعمت و بلا آنها را متوجه به چهار آزمایش مهم که این گروه مجرم در همه آنها ناکام و مردود شده بودند مى‏کند : آزمایش در مورد یتیمان .

اطعام مستمندان.

آزمایش جمع‏آورى سهام ارث از طریق مشروع و نامشروع.

و بالاخره آزمایش جمع اموال بدون هیچ قید و شرط.

تفسیر نمونه ج : 26ص :467

و عجب اینکه تمام این آزمونها جنبه مالى دارد ، و در واقع اگر کسى از عهده آزمایشهاى مالى برآید آزمایشهاى دیگر براى او آسانتر است.

این مال و ثروت دنیا است که به قول معروف ایمان فلک داده به باد چرا بزرگترین لغزشهاى فرزندان آدم در همین قسمت است ؟ کسانى هستند در حدى از مال امینند ، اما هنگامى پیمانه آنها پر شود و از آن حد بگذرد وسوسه‏هاى شیطان آنها را به خیانت مى‏کشاند ، مؤمنان راستین کسانى هستند که امانت و درستکارى و رعایت حقوق واجب و مستحب دیگران را در هر حدى از مال و بدون هیچ قید و شرط رعایت کنند چنین کسانى مى‏توانند دم از ایمان و تقوى زنند .

کوتاه سخن اینکه کسانى که از عهده امتحانات مالى در هر اندازه و کمیت و در هر شرایط برآیند افرادى قابل اعتماد متقى و پرهیزکار و با شخصیتند ، و بهترین دوستان و یاران محسوب مى‏شوند ، آنها در زمینه‏هاى دیگر نیز ( غالبا ) افراد پاک و درستى هستند ، تکیه آیات فوق بر آزمونهاى مالى نیز از همین جهت است .

تفسیر نمونه ج : 26ص :468

َکلا إِذَا دُکَّتِ الأَرْض دَکًّا دَکًّا(21) وَ جَاءَ رَبُّک وَ الْمَلَک صفًّا صفًّا(22) وَ جِاى‏ءَ یَوْمَئذِ بجَهَنَّمَیَوْمَئذٍ یَتَذَکرُ الانسنُ وَ أَنى لَهُ الذِّکْرَى‏(23) یَقُولُ یَلَیْتَنى قَدَّمْت لحَِیَاتى‏(24) فَیَوْمَئذٍ لا یُعَذِّب عَذَابَهُ أَحَدٌ(25) وَ لا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ(26)

ترجمه:

21 -چنان نیست که آنها خیال مى‏کنند ، در آن هنگام که زمین سخت درهم کوبیده شود .

22 -و فرمان پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند.

23 -و در آن روز جهنم را حاضر کنند ( آرى ) در آن روز انسان متذکر مى‏شود ، اما چه فایده که این تذکر براى او سودى ندارد.

24 -مى‏گوید : ایکاش براى این زندگى چیزى فرستاده بودم.

25 -در آن روز هیچکس عذابى همانند عذاب او نمى‏کند.

26 -و هیچکس همچون او کسى را به بند نمى‏کشد.

تفسیر نمونه ج : 26ص : 469

تفسیر : روزى بیدار مى‏شوند که کار از کار گذشته!

به دنبال نکوهشها که در آیات قبل از طغیانگران دنیاپرست و متجاوز به حقوق دیگران شده بود ، در این آیات به آنها اخطار مى‏کند که سرانجام قیامتى در کار است ، و حساب و کتاب و مجازات شدیدى در پیش است ، باید خود را براى آن آماده کنند .

نخست مى‏فرماید : چنان نیست که آنها خیال مى‏کنند ( که حساب و کتابى در کار نیست ، و اگر خدا مال و ثروتى به آنها داده به خاطر احترام آنها بوده نه براى آزمایش و امتحان ) ( کلا).

در آن هنگام که زمین سخت درهم کوبیده شود ( اذا دکت الارض دکا دکا).

دک در اصل به معنى زمین نرم و صاف است ، و سپس به درهم کوبیدن در ارتفاعات و ساختمانها و صاف کردن آن اطلاق شده ، دکان به محلى گفته مى‏شود که صاف و بدون پستى و بلندى است ، و دکه به سکوئى مى‏گویند که آن را صاف و آماده نشستن کرده‏اند .

تکرار دک در آیه فوق براى تاکید است.

رویهمرفته این تعبیر اشاره به زلزله‏ها و حوادث تکاندهنده پایان دنیا و آغاز رستاخیز است ، چنان تزلزلى در ارکان موجودات رخ مى‏دهد که کوهها همه از هم متلاشى شده ، و زمینها صاف و مستوى مى‏شوند ، چنانکه در آیه 106 - 108 سوره طه آمده است : و یسئلونک عن الجبال فقل ینسفها ربى نسفا فیذرها قاعا صفصفا لا ترى فیها عوجا و لا امتا : از تو در باره کوهها سؤال مى‏کنند ، بگو : پروردگارم آنها را بر باد مى‏دهد ، سپس زمین را صاف و هموار و بى‏آب و گیاه

تفسیر نمونه ج : 26ص :470

مى‏سازد ، به گونه‏اى که هیچ پستى و بلندى در آن نمى‏بینى ! بعد از پایان یافتن مرحله نخستین رستاخیز یعنى ویرانى جهان ، مرحله دوم آغاز مى‏شود و انسانها همگى به زندگى باز مى‏گردند ، و در دادگاه عدل الهى حاضر مى‏شوند و در آن هنگام فرمان پروردگارت فرا رسد ، و فرشتگان صف در صف حاضر شوند ( و جاء ربک و الملک صفا صفا).

و گرداگرد حاضران در محشر را مى‏گیرند و آماده اجراى فرمان حقند .

این ترسیمى است از عظمت آن روز بزرگ و عدم توانائى انسان بر فراز چنگال عدالت.

تعبیر به جاء ربک ( پروردگار تو مى‏آید ) کنایه از فرا رسیدن فرمان خدا براى رسیدگى به حساب خلایق است.

یا اینکه منظور ظهور آیات عظمت و نشانه‏هاى خداوند است.

و یا منظور از ظهور پروردگار ظهور معرفت او در آن روز است به گونه‏اى که جاى انکار براى هیچکس باقى نمى‏ماند ، گوئى همه با چشم ، ذات بى‏مثالش را مشاهده مى‏کنند ، و به هر حال مسلم است که آمدن خداوند به معنى حقیقى کلمه که لازمه آن جسم بودن و انتقال در مکان است ، معنى ندارد چرا که او از جسم و خواص جسم مبرا است .

همین معنى با صراحت در حدیثى از امام على بن موسى الرضا (علیهماالسلام‏) نقل

تفسیر نمونه ج : 26ص :471

شده است.

شاهد این تفسیر آیه 33 سوره نحل است که مى‏فرماید : هل ینظرون الا ان تاتیهم الملائکة او یاتى امر ربک : آیا آنها جز این انتظارى دارند که فرشتگان به سراغشان بیایند و یا امر پروردگارت فرا رسد ؟ ! تعبیر به صفا صفا اشاره به این است که ملائکه در صفوف مختلفى وارد محشر مى‏شوند و احتمالا فرشتگان هر آسمان در یک صف حضور مى‏یابند و گرداگرد اهل محشر را مى‏گیرند .

سپس مى‏افزاید : و در آن روز جهنم را حاضر کنند و در آن روز انسان متذکر مى‏شود ، اما چه فایده که این تذکر براى او سودى ندارد ( و جى‏ء یومئذ بجهنم یومئذ یتذکر الانسان و انى له الذکرى).

از این تعبیر استفاده مى‏شود که جهنم قابل حرکت دادن است ، و آن را به مجرمان نزدیک مى‏کنند ! ، همانگونه که در مورد بهشت نیز در آیه 90 سوره شعرا مى‏خوانیم : و ازلفت الجنة للمتقین : بهشت را به پرهیزکاران نزدیک مى‏سازند ! گرچه بعضى میل دارند اینها را بر معنى مجازى حمل کنند و کنایه از ظهور بهشت و جهنم در برابر دیدگان نیکوکاران و بدکاران بگیرند ، ولى دلیلى بر این خلاف ظاهر در دست نیست ، بلکه بهتر است آن را به ظاهر خود رها سازیم ، چرا که حقایق عالم قیامت دقیقا بر ما روشن نیست و شرایط حاکم بر آنجا با اینجا تفاوت بسیار دارد ، و هیچ مانعى ندارد که در آن روز بهشت و دوزخ تغییر مکان دهند .

تفسیر نمونه ج : 26ص :472

در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) مى‏خوانیم که وقتى آیه فوق ( و جى‏ء یومئذ بجهنم ) نازل شده رنگ چهره مبارکش دگرگون گشت ، این حالت بر اصحاب گران آمد ، بعضى به سراغ على (علیه‏السلام‏) رفتند و ماجرا را بیان کردند ، على (علیه‏السلام‏) آمد میان دو شانه پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) را بوسید و گفت : اى رسول خدا ! پدرم و مادرم به فدایت باد ، چه حادثه‏اى روى داده ؟ فرمود : جبرئیل آمد و این آیه را بر من تلاوت کرد .

على (علیه‏السلام‏) مى‏گوید : عرض کردم : چگونه جهنم را مى‏آورند.

فرمود : هفتاد هزار فرشته آن را با هفتاد هزار مهار مى‏کشند و مى‏آورند ! و آن در حال سرکشى است که اگر او را رها کنند همه را آتش مى‏زند ، سپس من در برابر جهنم قرار مى‏گیرم و او مى‏گوید اى محمد ! مرا با تو کارى نیست ، خداوند گوشت تو را بر من حرام کرده ، در آن روز هر کس در فکر خویش است ولى محمد مى‏گوید : رب امتى ! امتى ! پروردگارا ! امتم امتم ! .

آرى هنگامى که انسان مجرم این صحنه‏ها را مى‏بیند تکان مى‏خورد و بیدار مى‏شود ، هاله‏اى از غم و اندوه وجودش را مى‏پوشاند ، نگاهى به گذشته خویش مى‏کند ، و از اعمال خود سخت پشیمان مى‏شود اما این پشیمانى هیچ سودى ندارد.

انسان آرزو مى‏کند بازگردد و گذشته تاریک را جبران کند ، اما درهاى بازگشت به کلى بسته است.

مى‏خواهد توبه کند اما زمان توبه سپرى شده است.

مى‏خواهد اعمال صالحى بجا آورد تا اعمال سوئش را تلافى کند اما پرونده اعمال درهم پیچیده شده .

تفسیر نمونه ج : 26ص :473

اینجا است که فریادش بلند مى‏شود مى‏گوید : ایکاش اعمال صالحى براى زندگى فرستاده بودم ! ( یقول یا لیتنى قدمت لحیاتى).

جالب توجه اینکه نمى‏گوید براى زندگى آخرتم بلکه مى‏گوید براى زندگیم گوئى واژه حیات شایسته غیر زندگى آخرت نیست ، و زندگى زودگذر آمیخته با انواع مصائب در دنیا زندگى محسوب نمى‏شود.

همانگونه که در آیه 64 عنکبوت مى‏خوانیم و ما هذه الحیاة الدنیا الا لهو و لعب و ان الدار الاخرة لهى الحیوان لو کانوا یعلمون : این حیات دنیا چیزى جز سرگرمى و بازى نیست ، و حیات حقیقى حیات آخرت است اگر مى‏دانستند .

آرى آنها که اموال یتیمان را به غارت بردند ، لقمه‏اى در دهان گرسنگان نگذاشتند ، اموال ارث را از این و آن به یغما گرفتند و محبت اموال دنیا تمام قلوبشان را تسخیر کرده بود ، در آن روز آرزو مى‏کنند که ایکاش چیزى براى حیات آخرت که حیات حقیقى و جاویدان است از پیش فرستاده بودند ، ولى این آرزوئى است بى‏نتیجه که هرگز بجائى نمى‏رسد.

سپس در دو جمله کوتاه شدت عذاب الهى را در آن روز تشریح مى‏کند ، مى‏فرماید : در آن روز خداوند او را چنان مجازات مى‏نماید که هیچکس عذابى همانند عذاب او نمى‏کند ( فیومئذ لا یعذب عذابه احد ) .

آرى این طغیانگرانى که به هنگام قدرت بدترین جرائم و گناهان را مرتکب شدند در آن روز چنان مجازات مى‏شوند که سابقه نداشته ، همانگونه که نیکوکاران چنان پاداشهائى مى‏بینند که حتى از خیال کسى نگذشته است ، چرا که او در جاى خود ارحم الراحمین است و در جاى دیگر اشد المعاقبین.

تفسیر نمونه ج : 26ص :474

و نیز در آن روز هیچکس همچون خداوند کسى را به بند نمى‏کشد ( و لا یوثق وثاقه احد).

نه بند و زنجیر او مانندى دارد ، و نه مجازات و عذابش ، چرا چنین نباشد در حالى که آنها نیز در این دنیا بندگان مظلوم خدا را تا آنجا که قدرت داشتند در بند کشیدند ، و سخت‏ترین شکنجه‏ها را به آنها دادند .

تفسیر نمونه ج : 26ص :475

یَأَیَّتهَا النَّفْس الْمُطمَئنَّةُ(27) ارْجِعِى إِلى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً(28) فَادْخُلى فى عِبَدِى‏(29) وَ ادْخُلى جَنَّتى‏(30)

ترجمه:

27 -تو اى روح آرام یافته!

28 -به سوى پروردگارت بازگرد در حالى هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است.

29 -و در سلک بندگانم داخل شو .

30 -و در بهشتم ورود کن.

تفسیر : اى صاحب نفس مطمئنه!

بعد از ذکر عذاب وحشتناکى که دامان طغیانگران و دنیاپرستان را در قیامت مى‏گیرد ، در آیات مورد بحث به نقطه مقابل آن پرداخته ، و از نفوس مطمئنه و مؤمنانى که در میان این طوفان عظیم از آرامش کامل برخوردارند پرداخته ، و آنها را با یک دنیا لطف و محبت مخاطب ساخته مى‏گوید : اى نفس مطمئنه ! ( یا ایتها النفس المطمئنة).

تفسیر نمونه ج : 26ص :476

به سوى پروردگارت بازگرد ، در حالى که هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است ! ( ارجعى الى ربکراضیة مرضیة).

و در سلک بندگانم داخل شو ( فادخلى فى عبادى).

و در بهشتم وارد شو ( و ادخلى جنتى).

چه تعبیرات جالب و دل‏انگیز و روحپرورى ؟ که لطف و صفا و آرامش و اطمینان از آن مى‏بارد ! دعوت مستقیم پروردگار ، از نفوسى که در پرتو ایمان به حالت اطمینان و آرامش رسیده‏اند.

دعوت از آنها براى بازگشت به سوى پروردگارشان به سوى مالک و مربى و مصلحشان.

دعوتى که آمیخته با رضایت طرفینى است ، رضایت عاشق دلداده از معشوق ، و رضایت محبوب و معبود حقیقى.

و به دنبال آن تاج افتخار عبودیت را بر سر او نهادن ، و به لباس بندگى مفتخرش کردن ، و در سلک خاصان درگاه او را جاى دادن ! و سپس دعوت از او براى ورود در بهشت ، آنهم با تعبیر وارد بهشتم شو که نشان مى‏دهد میزبان این میهمانى تنها و تنها ذات مقدس او است ، عجب دعوتى ! عجب میزبانى ! و عجب میهمانى ! منظور از نفس در اینجا همان روح آدمى است .

و تعبیر به مطمئنة اشاره به آرامشى است که در پرتو ایمان پیدا و حاصل شده ، چنانکه قرآن مى‏گوید : الا بذکر الله تطمئن القلوب.

تفسیر نمونه ج : 26ص :477

بدانید تنها با ذکر خدا دلها آرام مى‏گیرد ( رعد - 28).

چنین نفسى هم اطمینان به وعده‏هاى الهى دارد ، و هم به راه و روشى که برگزیده مطمئن است ، هم در اقبال دنیا و هم در ادبار دنیا ، هم در طوفانها ، و هم در حوادث و بلاها ، و از همه بالاتر در آن هول و وحشت و اضطراب عظیم قیامت نیز آرام است .

منظور از بازگشت به سوى پروردگار به عقیده جمعى از مفسران بازگشت به ثواب و رحمت او است ، ولى بهتر آن است که گفته شود بازگشت به سوى خود او است ، یعنى در جوار قرب او جاى گرفتن ، بازگشتى معنوى و روحانى نه مکانى و جسمانى.

آیا این دعوت به بازگشت به سوى پروردگار تنها در قیامت است ، و یا از لحظهجان دادن و پایان گرفتن عمر ؟ سیاق آیات البته مربوط به قیامت است ، هر چند تعبیر خود این آیه مطلق و گسترده است.

تعبیر به راضیه به خاطر آن است که تمام وعده‏هاى پاداش الهى را بیش از آنچه تصور مى‏کرد قرین واقعیت مى‏بیند ، و آنچنان فضل و رحمت خدا شامل حال او مى‏گردد که یکپارچه رضا و خشنودى مى‏شود و اما تعبیر به مرضیة به خاطر این است که مورد قبول و رضاى دوست واقع شده است.

چنین بنده‏اى ، با چنان اوصاف ، و با رسیدن به مقام رضا و تسلیم کامل ، حقیقت عبودیت را که گذشتن از همه چیز در طریق معبود است دریافته ، و درسلک بندگان خاص خدا گام نهاده ، و مسلما جائى جز بهشت براى او نیست.

در بعضى از تفاسیر آمده است که این آیات در مورد حمزه سید الشهداء نازل شده ، ولى با توجه به اینکه این سوره مکى است این در حقیقت نوعى

تفسیر نمونه ج : 26ص :478

تطبیق است نه شان نزول ، همانگونه که در باره امام حسین نیز در آغاز سوره خواندیم.

جالب اینکه در روایتى که در کافى از امام صادق (علیه‏السلام‏) نقل شده مى‏خوانیم : که یکى از یارانش پرسید آیا ممکن است مؤمن از قبض روحش ناراضى باشد ؟ ! فرمود : نه به خدا سوگند ، هنگامى که فرشته مرگبراى قبض روحش مى‏آید اظهار ناراحتى مى‏کند ، فرشته مرگ مى‏گوید : اى ولى خدا ناراحت نباش ! سوگند به آنکس که محمد (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) را مبعوث کرده من بر تو مهربان‏ترم از پدر مهربان ، درست چشمهایت را بگشا و ببین ، او نگاه مى‏کند ، رسول خدا (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) و امیر مؤمنان (علیه‏السلام‏) و فاطمه (علیهاالسلام‏) و حسن (علیه‏السلام‏) و حسین (علیه‏السلام‏) و امامان از ذریه او (علیهم‏السلام‏) را مى‏بیند ، فرشته به او مى‏گوید نگاه کن این رسول خدا و امیر مؤمنان و فاطمه و حسن و حسین و امامان (علیهم‏السلام‏) دوستان تواند .

او چشمانش را باز مى‏کند و نگاه مى‏کند ، ناگهان گوینده‏اى از سوى پروردگار بزرگ ندا مى‏دهد ، و مى‏گوید : یا ایتها النفس المطمئنة : اى کسى که به محمد و خاندانش اطمینان داشتى ! بازگرد به سوى پروردگارت ، در حالى که تو به ولایت آنها راضى هستى ، و او با ثوابش از تو خشنود است ، داخل شو در میان بندگانم یعنى محمد و اهلبیتش (علیهم‏السلام‏) و داخل شو در بهشتم ، در این هنگام چیزى براى انسان محبوبتر از آن نیست که هر چه زودتر روحش از تن جدا شود و به این منادى بپیوندد!.

خداوندا ! ما را به چنان آرامشى مفتخر فرما که شایسته این خطاب بزرگ شویم .

تفسیر نمونه ج : 26ص :479

پروردگارا ! رسیدن به این مقام جز به لطف و عنایتت ممکن نیست ، ما را مشمول الطافت فرما.

خداوندا ! مسلما چیزى از کرمت کم نمى‏شود اگر ما را از صاحبان نفوس مطمئنه قرار دهى ، بیا و بر ما منت گذار و کرم کن.

بار الها ! مى‏دانیم که این آرامش جز در سایه ذکر تو ممکن نیست توفیق ذکر را خودت عنایت فرما.

آمین یا رب العالمین .

پایان سوره فجر و پایان جلد 26 تفسیر نمونه 7 رمضان المبارک 1407.

منبع:اندیشه قم