سوره فلق

تفسیر نمونه ج : 27ص :452 تفسیر نمونه ج : 27ص :453 ( 113 )سوره فلق این سوره در مکه نازل شده و داراى 5 آیه است تفسیر نمونه ج : 27ص :454 محتوى و فضیلت سوره فلق جمعى معتقدند که این سوره در مکه نازل شده است هر چند جمعى دیگر از مفسران آن را مدنى مى‏دانند. محتواى این سوره تعلیماتى است که خداوند به پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) خصوصا و به سایر مسلمانان عموما ، در زمینه پناه بردن به ذات پاک او از شر همه اشرار مى‏دهد ، تا خود را به او بسپارند ، و در پناه او از شر هر موجود صاحب شر در امان بدارند. در باره شان نزول این سوره روایاتى در غالب کتب تفسیر نقل شده که مطابق آنها پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) به وسیله بعضى از یهود مورد سحر قرار گرفته ، و بیمار شده بود ، جبرئیل نازل شد و محل ابزار سحر را که در چاهى پنهان کرده بودند نشان داد ، آن را بیرون آوردند ، سپس این سوره را خواندند ، و حال پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) بهبود یافت . ولى مرحوم طبرسى و بعضى دیگر از محققان اینگونه روایات را که سند آن فقط به دو نفر ابن عباس و عایشه منتهى مى‏شود زیرا سؤال قرار دادند ، زیرا : اولا سوره طبق مشهور مکى است و لحن آن نیز لحن سوره‏هاى مکى را دارد ، در حالى که درگیرى پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) با یهود در مدینه بوده است و این خود دلیلى است بر عدم اصالت اینگونه روایات . از سوى دیگر اگر پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) به این آسانى مورد سحر ساحران قرار گیرد تا آنجا که بیمار شود و در بستر بیفتد ، به آسانى ممکن است او را از مقاصد بزرگش بازدارند ، مسلما خداوندى که او را براى چنان ماموریت و رسالت تفسیر نمونه ج : 27ص :455 عظیمى فرستاده از نفوذ سحر ساحران حفظ خواهد کرد ، تا مقام والاى نبوت بازیچه دست آنها نشود. از سوى سوم اگر بنا شود سحر در جسم پیغمبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) اثر بگذارد ممکن است این توهم در مردم پیدا شود که سحر در روح او نیز مؤثر است ، و ممکن است افکارش دستخوش سحر ساحران گردد ، و این معنى اصل اعتماد به پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) را در افکار عمومى متزلزل مى‏سازد . و لذا قرآن مجید این معنى را نفى مى‏کند که پیغمبر مسحور شده باشد مى‏فرماید : و قال الظالمون ان تتبعون الا رجلا مسحورا انظر کیف ضربوا لک الامثال فضلوا فلا یستطیعون سبیلا : ظالمان گفتند شما از یک انسان سحره شده‏اى پیروى مى‏کنید ، ببین چگونه براى تو مثلها زدند و گمراه شدند ؟ آنچنانکه نمى‏توانند راه را پیدا کنند ! ( فرقان 8 و 9 ) . مسحور در اینجا خواه به معنى کسى باشد که از نظر عقلى سحر شده یا در جسمش ، در هر صورت گواه بر مقصود ما است. به هر حال با چنین روایات مشکوکى نمى‏توان قداست مقام نبوت را زیر سؤال برد ، و در فهم آیات بر آنها تکیه کرد. در باره فضیلت این سوره از پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) نقل شده است که فرمود : انزلت على آیات لم ینزل مثلهن : المعوذتان : آیاتى بر من نازل شده که همانند آنها نازل نشده است ، و آن دو سوره فلق و ناس است. و در حدیث دیگرى از امام باقر (علیه‏السلام‏) مى‏خوانیم : کسى که در نماز وتر سوره فلق و ناس و قل هو الله احد را بخواند به او گفته مى‏شود اى بنده خدا بشارت باد بر تو خدا نماز وتر تو را قبول کرد . تفسیر نمونه ج : 27ص :456 و باز در روایتى از پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) مى‏خوانیم که به یکى از یارانش فرمود مى‏خواهى دو سوره به تو تعلیم کنم که برترین سوره‏هاى قرآن است ؟ عرض کرد : آرى اى رسول خدا ! حضرت معوذتان ( سوره فلق و سوره ناس ) را به او تعلیم کرد ، سپس آن دو را در نماز صبح قرائت نمود و به او فرمود : هر گاه برمى‏خیزى و مى‏خوابى آنها را بخوان . روشن است اینها براى کسانى است که روح و جان و عقیده و عمل خود را با محتواى آن هماهنگ سازند. تفسیر نمونه ج : 27ص :457 سورة الفلق‏ بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ قُلْ أَعُوذُ بِرَب الْفَلَقِ‏(1) مِن شرِّ مَا خَلَقَ‏(2) وَ مِن شرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَب‏(3) وَ مِن شرِّ النَّفَّثَتِ فى الْعُقَدِ(4) وَ مِن شرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسدَ(5) ترجمه: بنام خداوند بخشنده مهربان 1 -بگو پناه مى‏برم به پروردگار سپیده صبح. 2 -از شر تمام آنچه آفریده است. 3 -و از شر هر موجود مزاحمى هنگامى که وارد مى‏شود . 4 -و از شر آنها که در گره‏ها مى‏دمند ( و هر تصمیمى را سست مى‏کنند). 5 -و از شر هر حسودى هنگامى که حسد مى‏ورزد. تفسیر : پناه مى‏برم به پروردگار سپیده دم! در نخستین آیه به شخص پیغمبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) به عنوان یک الگو و پیشوا چنین تفسیر نمونه ج : 27ص :458 دستور مى‏دهد : بگو : پناه مى‏برم به پروردگار سپیده صبح که دل سیاهى شب را مى‏شکافد ( قل اعوذ برب الفلق). از شر تمام آنچه آفریده است ( من شر ما خلق). از شر همه موجودات شرور ، انسانهاى شرور ، جن و حیوانات و حوادث و پیشامدهاى شر و از شر نفس أماره . فلق ( بر وزن شفق ) از ماده فلق ( بر وزن خلق ) در اصل به معنى شکافتن چیزى و جدا کردن بعضى از بعضى دیگر است ، و از آنجا که به هنگام دمیدن سپیده صبح پرده سیاه شب مى‏شکافد ، این واژه به معنى طلوع صبح ، به کار رفته ، همانگونه که فجر نیز به همین مناسبت بر طلوع صبح اطلاق مى‏شود. بعضى آن را به معنى همه موالید و تمام موجودات زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه مى‏دانند ، چرا که تولد این موجودات که با شکافتن دانه و تخم و مانند آن صورت مى‏گیرد از عجیب‏ترینمراحل وجود آنها است ، و در حقیقت هنگام تولد جهش عظیمى در آن موجود رخ مى‏دهد و از جهانى به جهان دیگرى گام مى‏نهد. در آیه 95 انعام مى‏خوانیم : ان الله فالق الحب و النوى یخرج الحى من المیت و مخرج المیت من الحى خداوند شکافنده دانه و هسته است ، زنده را از مرده خارج مى‏سازد ، و مرده را از زنده. بعضى نیز مفهوم فلق را از این هم گسترده‏تر گرفته‏اند ، و آن را به هر گونه آفرینش و خلقت اطلاق کرده‏اند ، چرا که با آفرینش هر موجود پرده عدم شکافته مى‏شود و نور وجود آشکار مى‏گردد. هر یک از این معانى سه‏گانه ( طلوعصبح - تولد موجودات زنده - آفرینش هر موجود ) پدیده‏اى است عجیب که دلیل بر عظمت پروردگار و خالق و مدبر تفسیر نمونه ج : 27ص :459 آن است ، و توصیف خداوند به این وصف داراى مفهوم و محتواى عمیقى است. در بعضى از احادیث نیز آمده که فلق چاه یا زندانى در دوزخ است ، و همچون شکافى در دل جهنم خودنمائى مى‏کند. این روایت ممکن است اشاره به مصداقى از مصداقهاى آن باشد نه اینکه مفهوم گسترده فلق را محدود کند. تعبیر به من شر ما خلق مفهومش این نیست که آفرینش الهى در ذات خود شرى دارد ، چرا که آفرینش همان ایجاد است ، و ایجاد و وجود خیر محض است ، قرآن مى‏گوید : الذى احسن کل شى‏ء خلقه همان خدائى که هر چه را آفرید نیکو آفرید ( الم سجده - 7 ) . بلکه شر هنگامى پیدا مى‏شود که مخلوقات از قوانین آفرینش منحرف شوند و از مسیر تعیین شده جدا گردند ، فى المثل نیش و دندان برنده حیوانات یک حربه دفاعى براى آنها است که در برابر دشمنانشان به کار مى‏برند همانند سلاحى که ما در مقابل دشمن از آن استفاده مى‏کنیم ، اگر این سلاح به مورد به کار رود خیر است ، اما اگر نابجا و در برابر دوست مصرف گردد شر است. وانگهى بسیارى از امور است که مادر ظاهر آنها را شر حساب مى‏کنیم ولى در باطن خیر است مانند حوادث و بلاهاى بیدارگر و هشدار دهنده که انسان را از خواب غفلت بیدار ساخته و متوجه خدا مى‏کند اینها مسلما شر نیست. سپس در توضیح و تفسیر این مطلب مى‏افزاید : و از شر هر موجود مزاحمى هنگامى که وارد مى‏شود ( و من شر غاسق اذا وقب). غاسق از ماده غسق ( بر وزن شفق ) به گفته راغب در مفردات به معنى شدت ظلمت شب است که در همان نیمه شب حاصل مى‏شود ، و لذا قرآن مجید به هنگام اشاره به پایان وقت نماز مغرب مى‏فرماید : الى غسق تفسیر نمونه ج : 27ص :460 اللیل ، و اینکه در بعضى از کتب لغت غسق به معنى تاریکى آغاز شب تفسیر شده ، بعید به نظر مى‏رسد ، بخصوص اینکه ریشه اصلى این لغت به معنى امتلاء ( پر شدن ) و سیلان است ، و مسلما تاریکى شب هنگامى پر و لبریز مى‏شود که به نیمه رسد ، یکى از مفاهیمى که لازمه این معنى است هجوم و حمله‏ور گشتن است ، لذا در این معنى نیز استعمال شده. بنابر این معنى غاسق در آیه مورد بحث یا فرد مهاجم است ، یا هر موجود شرور که از تاریکى شب براى حمله کردن استفاده مى‏کند ، زیرا نه فقط حیوانات درنده و گزنده شب هنگام از لانه‏ها بیرون مى‏آیندو زیان مى‏رسانند ، بلکه افراد شرور و ناپاک و پلید نیز غالبا از تاریکى شب براى مقاصد سوء خود استفاده مى‏کنند. وقب ( بر وزن شفق از ماده وقب ( بر وزن نقب ) به معنى حفره و گودال است ، سپس فعل آن به معنى ورود در گودال به کار رفته ، گوئى موجودات شرور و زیان‏آور از تاریکى شب استفاده کرده ، و با ایجاد حفره‏هاى زیانبار براى تحقق بخشیدن به مقاصد پلید خود اقدام مى‏کنند ، یا اینکه این تعبیر اشاره به نفوذ کردن است. بعد مى‏افزاید : و از شر آنها که در گره‏ها مى‏دمند ( و من شر النفاثات فى العقد). نفاثات از ماده نفث ( بر وزن حبس ) در اصل به معنى ریختن مقدار کمى از آب دهان است ، و از آنجا که این کار با دمیدن انجام مى‏گیرد ، نفث به معنى نفخ ( دمیدن ) نیز آمده است . ولى بسیارى از مفسران نفاثات را به معنى زنان ساحره تفسیر تفسیر نمونه ج : 27ص :461 کرده‏اند ( نفاثات جمع مؤنث است و مفرد آن نفاثة صیغه مبالغه از نفث مى‏باشد ) آنها اورادى را مى‏خواندند و در گره‏هائى مى‏دمیدند و به این وسیله سحر مى‏کردند ، ولى جمعى آن را اشاره به زنان وسوسه‏گر مى‏دانند که پى در پى در گوش مردان ، مخصوصا همسران خود ، مطالبى را فرو مى‏خوانند تا عزم آهنین آنها را در انجام کارهاى مثبت سست کنند ، و وسوسه‏هاى این گونه زنان در طول تاریخ چه حوادث مرگبارى که بار نیاورده ، و چه آتشها که بر نیفروخته و چه عزمهاى استوارى را که سست نساخته است . فخر رازى مى‏گوید زنان به خاطر نفوذ محبتهایشان در قلوب رجال ، در آنان تصرف مى‏کنند. این معنى در عصر و زمان ما از هر وقت ظاهرتر است زیرا یکى از مهمترین وسائل نفوذ جاسوسها در سیاستمداران جهان استفاده از زنان جاسوسه است که با این نفاثات فی العقد قفلهاى صندوقهاى اسرار را مى‏گشایند و از مرموزترین مسائل با خبرمى‏شوند و آن را در اختیار دشمن قرار مى‏دهند. بعضى نیز نفاثات را به نفوس شریره ، و یا جماعتهاى وسوسه‏گر که با تبلیغات مستمر خود گره‏هاى تصمیم‏ها را سست مى‏سازند تفسیر نموده‏اند. بعید نیست که آیه مفهوم عام و جامعى داشته باشد که همه اینها را شامل شود حتى سخنان سخن‏چینها ، و نمامان که کانونهاى محبت را سست و ویران مى‏سازند. البته باید توجه داشت که قطع نظر از شان نزول سابق نشانه‏اى در آیه نیست که منظور از آن خصوص سحر ساحران باشد ، و به فرض که آیه را چنین تفسیر کنیم دلیل بر صحت آن شان نزول نمى‏باشد ، بلکه تنها دلیل بر این است تفسیر نمونه ج : 27ص :462 که پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) از شر ساحران به خدا پناه مى‏برد ، درست مثل اینکه افراد سالم از بیمارى سرطان به خدا پناه مى‏برند هر چند هرگز مبتلا به آن نشده باشند. در آخرین آیه این سوره مى‏فرماید : و از شر هر حسودى هنگامى که حسد مى‏ورزد ( و من شر حاسد اذا حسد). این آیه نشان مى‏دهد که حسد از بدترین و زشت‏ترین صفات رذیله است ، چرا که قرآن آن را در ردیف کارهاى حیوانات درنده و مارهاى گزنده ، و شیاطین وسوسه‏گر قرار داده است. نکته‏ها: 1 -مهمترین منابع شر و فساد در آغاز این سوره به پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) دستور مى‏دهد که از شر تمام مخلوقات شرور به خدا پناه برد ، سپس در توضیح آن اشاره به سه گونه شر مى‏کند شر مهاجمین تاریک‏دل که از تاریکیها استفاده مى‏کنند و حمله‏ور مى‏شوند. شر وسوسه‏گرانى که با سخنان و تبلیغات سوء خود اراده‏ها ، ایمانها ، عقیده‏ها محبتها و پیوندها را سست مى‏کنند. و شر حسودان. از این اجمال و تفصیل چنین استفاده مى‏شود که عمده شرور و آفات از همینجا سرچشمه مى‏گیرد و مهمترین منابع شر و فساد اینسه منبع است و تفسیر نمونه ج : 27ص :463 این بسیار پر معنى و قابل تامل مى‏باشد. 2 -تناسب آیات قابل توجه اینکه در نخستین آیه این سوره به پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) دستور مى‏دهد که به پروردگار فلق پناه برد ، از شر تمام موجودات ذى شر ، انتخاب رب فلق شاید به خاطر این است که موجودات شرور نور و روشنائى سلامت و هدایت را قطع مى‏کنند ، ولى پروردگار فلق شکافنده ظلمتها و تاریکیها است. 3 -تاثیر سحر در جلد اول ذیل آیه 102 و 103 سوره بقره بحثهاى مفصلى در باره حقیقت سحر در زمانهاى گذشته و امروز ، و حکم سحر از نظر اسلام . و چگونگى تاثیر آن بحثهاى مشروحى داشتیم ، و در آن مباحث تاثیر سحر را به طور اجمال پذیرفته‏ایم ، ولى نه به آن صورتى که پندارگرایان و افراد خرافى از آن سخن مى‏گویند ، براى توضیح بیشتر به همان بحث مراجعه فرمائید. اما نکته‏اى که ذکر آن در اینجا لازم است این است که اگر در آیات مورد بحث به پیغمبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) دستور مى‏دهد که از سحر ساحران یا مانند آن به خدا پناه برد ، مفهومش این نیست که پیغمبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) مورد سحر آنها قرار گرفته ، بلکه درست به این مى‏ماند که پیغمبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) از هر گونه اشتباه و خطا و گناه نیز به خدا پناه مى‏برد ، یعنى با استفاده از لطف خدا از این خطرات مصون مى‏ماند و اگر لطف خدا نبود امکان تاثیر سحر در حق او بود ، این از یکسو . از سوى دیگر سابقا گفتیم دلیلى نداریم که منظور از النفاثات فى العقد ساحران باشد. تفسیر نمونه ج : 27ص :464 4 -شر حسودان! حسد یک خوى زشت شیطانى است که بر اثر عوامل مختلف مانند ضعف ایمان و تنگ نظرى و بخل در وجود انسان پیدا مى‏شود ، و به معنى درخواست و آرزوى زوال نعمت از دیگرى است . حسد سرچشمه بسیارى از گناهان کبیره است. حسد همانگونه که در روایات وارد شده است ایمان انسان را مى‏خورد و از بین مى‏برد همانگونه که آتش هیزم را ! همانگونه که امام باقر (علیه‏السلام‏) مى‏فرماید : ان الحسد لیاکل الایمان کما تاکل النار الحطب. در حدیث دیگرى از امام صادق آمده است آفة الدین الحسد و العجب و الفخر : آفت دین حسد است و خود بزرگ‏بینى و تفاخر. این به خاطر آن است که حسود در واقع معترض به حکمت خدا است که که چرا به افرادى نعمت بخشیده ؟ و مشمول عنایت خود قرار داده است ؟ همانگونه که در آیه 54 نساء مى‏خوانیم : ام یحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله . کار حسد ممکن است به جائى رسد که حتى براى زوال نعمت از شخص محسود خود را به آب و آتش زند و نابود کند ، چنانکه نمونه‏اش در داستانها و تواریخ معروف است. در نکوهش حسد همین بس که نخستین قتلى که در جهان واقع شد از ناحیه قابیل نسبت به برادرش هابیل بر اثر انگیزه حسد بود. حسودان همیشه یکى از موانع راه انبیا و اولیا بوده‏اند ، و لذا قرآن تفسیر نمونه ج : 27ص :465 مجید به پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) دستور مى‏دهد که از شر حاسدان به خدا ورب فلق پناه برد. گر چه مخاطب در این سوره و سوره بعد شخص پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) است ولى مسلما منظور الگو و نمونه است و همه باید از شر حسودان به خدا پناه برند. خداوندا ! ما نیز از شر حسودان به ذات مقدس تو پناه مى‏بریم. پروردگارا ! از تو مى‏خواهیم که خود ما را نیز از حسد نسبت به دیگران حفظ نمائى. بارالها ! ما را از شر نفاثات فى العقد و وسوسه‏گران در راه حق نیز محفوظ بدار. آمین یا رب العالمین . پایان سوره فلق. اندیشه قم